Njegoš je rođen u selu Njeguši, kod Cetinja, kao drugi sin Toma Markova Petrovića /najmlađeg brata vladike Petra Prvog/ i Ivane Petrović, rođene Proroković, a na krštenju je dobio ime Radivoje, pod kojim je u narodu bio poznat kasnije kao vladika Rade.

Nakon što je postao vladika, Njegoš se potpisivao samo svojim monaškim imenom - Petar i prezimenom - Petrović. Međutim, u narodu nije bio poznat kao vladika Petar, već upravo kao vladika Rade.

Njegoš se zamonašio veoma mlad i primio vlast nad Crnom Gorom pošto ga je Petar Prvi u testamentu odredio za svog nasljednika. Međutim, tu titulu je želio i guvernadur Vukolaj Radonjić, koji je sebe smatrao jedinim koji ima pravo da vlada Crnom Gorom.

Radonjić je tajno održavao veze sa Austrijom. Kada je to otkriveno, crnogorski glavari su osudili Radonjića na smrt, ali je Petar Drugi preinačio kaznu u progonstvo i ukidanje guvernadurstva u Crnoj Gori.

Njegoš je bio i vjerski i svjetovni vladar srpskog naroda u Crnoj Gori, u kojoj je bila jaka nacionalna svijest i patrijarhalni moral, ali je vladala plemenska surevnjivost i krvna osveta.

Kad je došao na vlast, odmah je počeo da uvodi red i modernizuje društvo i državu. Podizao je škole, osnivao sudove, pravio puteve, uzimao postupno svu vlast u svoje ruke i uveo porez.

Pošto je uklonio sve početne unutrašnje protivnike svojoj vladavini, skoncentrisao se na ujedinjavanje crnogorskih plemena i uspostavljanje centralizovane države.

Uveo je redovne poreze i niz novih zakona da zamijene one koje su njegovi prethodnici uveli mnogo prije njega. Uvođenje poreza se pokazalo vrlo nepopularnim među crnogorskim plemenima i zbog toga je tokom njegove vladavine izbilo nekoliko buna.

U jednoj kulturno zaostaloj sredini to je išlo teško i moralo je boljeti ovog velikog rodoljuba, koji je svom dušom bio predan narodu. "Јa sam vladar među varvarima, a varvarin među vladarima", pisao je Njegoš.

Njegoševa vladavina je, takođe, obilježena stalnim političkim i vojnim sukobom sa Osmanskim carstvom i pokušajima vladike da proširi teritoriju Crne Gore uz dobijanje bezuslovnog priznanja od Visoke porte.

Zalagao se za oslobođenje i ujedinjenje svih Srba i bio spreman da se odrekne svojih svjetovnih vlasti zarad ujedinjenja sa Srbijom.

Vladika se u proljeće 1850. godine razbolio od tuberkuloze, kojoj je tražio lijeka u Italiji. Preminuo je 31. oktobra /18. oktobra po starom kalendaru/ 1851. godine na Cetinju, dvadeset jednu godinu nakon što je postao vladar Crne Gore.

U svojim posljednjim časovima rekao je: "Evo me na ždrijelu vječnoga doma... Kopajte me u Lovćen kod nove crkve".

Sahrana na Lovćenu je odgođena zbog lošeg vremena i strahovanja da bi skadarski Turci mogli da oskrnave lovćensku kapelu, te je privremeno sahranjen u grob njegovog strica Svetog Petra Cetinjskog u Cetinjskom manastiru. Tek 26. avgusta 1855. godine Njegoševi posmrtni ostaci svečano su preneseni na Lovćen.

Kapelu na Lovćenu srušili su Austrougari, a obnovio ju je kralj Aleksandar Karađorđević. Njegoševi ostaci su premješteni u Cetinjski manastir, a potom u obnovljenu kapelu 1925. godine.

Kapela je 1974. godine, uz podršku tadašnje jugoslovenske vlade, zamijenjena Meštrovićevim mauzolejom. Na taj način, direktno je prekršena Njegoševa posljednja volja.

Njegoš se smatra najvećim srpskim pjesnikom. Njegovo najuticajnije djelo je "Gorski vijenac", objavljen 1847. godine, te "Luča mikrokozma" i "Lažni car Šćepan Mali".

Njegoš je, u vrijeme neprekidnih bojeva sa Turcima, zaneseno volio narodne pjesme, skupljao ih, a kasnije i sam stvarao nove. Štampao je i dva kraća spjeva u istom duhu: "Kula Đurišića" i "Čardak Aleksića".

Godine 1854. objavljena je "Svobodijada", epski spjev u 10 pjevanja, u kojem se slave crnogorske pobjede nad Turcima i Francuzima.

Vuk Karadžić je smatrao da je i druge pjesme o novim crnogorskim bojevima ispjevao upravo Njegoš, koji je radio i na prikupljanju narodnih pjesama i izdao ih u zbirci "Ogledalo srpsko".

Petar Drugi Petrović Njegoš je na nivou Mitropolije crnogorsko-primorske kanonizovan i uveden u red svetitelja kao Sveti mitropolit Petar Drugi Lovćenski Tajnovidac.

Na nivou Mitropolije crnogorsko-primorske, 19. maj je ustanovljen kao datum praznovanja Svetog mitropolita Petra Drugog Lovćenskog Tajnovica kao svetitelja.

Na svojoj prvoj ikoni, koja je 19. maja 2013. godine unesena u Cetinjski manastir, Njegoš je predstavljen u arhijerejskim odeždama. U desnoj ruci drži lovćensku Crkvu Svetog Petra Cetinjskog, a u lijevoj svitak sa stihovima iz "Luče mikrokozma".